Spermanın muayenesi yetiştiricilik ve özellikle damızlık seçimi için son derece önemli bir konumdadır. Erkek hayvanın damızlık değeri hakkında diğer muayenelerde normal değerler elde edilse dahi spermatolojik niteliklerden herhangi birinde oluşan olumsuzluk fertilizasyonu direkt olarak etkiler. Böyle damızlık hayvan veya spermalar ile yapılan tohumlama işlemlerinden sonra dişilerde döl verimi düşüklüğü ve kısırlık meydana gelme olasılığı vardır. Bu sayede ekonomik kayıplara neden olan bu durum, özellikle suni tohumlama işlemleri için önemlidir.
Spermanın muayenesi ve incelenmesi; erkek hayvanların dölleme kabiliyetlerini anlamayı sağlayan iki önemli kriter olan spermatolojik niteliklerin belirlemesi ve dölleme güçlerinin araştırılması ile tam anlamıyla yapılabilir.
Makroskobik Muayene
Ejakülatın dış bakıda göz ile muayenesini içerir.
Sperma Miktarı
Bir ejakülasyon ile dışa verilen spermanın hepsinin hacmine sperma miktarı nedir. Ejakülat miktarı sperma almanın ardından, genel olarak derecelendirilmiş sperma toplama kadehlerinden okunur ve gerekli olduğu zaman ise ölçüm pipetleri ya da silindirleri yardımı ile saptanır. “Ml” şeklinde belirtilir. Ejakülatın hacmi yani spermanın miktarı, spermatozoa ve eklenti bezlerinin salgılarından meydana gelir. Hayvanın ırkına, türüne, yaşına, çevre şartlarına ve sperma alma yöntemine göre farklılık gösterebilir.
Spermanın Rengi
Hayvan türüne ve ırkına bağlı olarak değişiklik gösterir. Bunun yanı sıra, normal ejakülatlarda genel olarak açık kremden koyu krem rengine kadar renk farklılıkları vardır. Rengin meydana gelmesi için spermada yer alan spermatozoa sayısı son derece etkilidir.
Hastalık bilimine bağlı durumlar dışında sperma renginin meydana gelmesindeki durumlar dışında sperma renginin oluşmasında hayvan türüne ve beslenmesine göre, normal sayılabilecek değişiklikle gözlemlenebilir. Örnek olarak, Ankara Keçisi Ejakülatının %40 ile %50 oranında sarıya benzer renkte olması, meraya dayalı beslenen boğalardan yeşilimsi renkte ejakülat alınması verilebilir.
Ejakülatlarda normalin dışında renklerle de karşılaşılması mümkündür. Bu durumlar, genital organlarda anormal bir durumun olduğunu ya da spermaya yabancı maddelerin karıştığının semptomlarıdır.
Spermanın Kıvamı
Ejakülatın akışkanlığını ve viskozitesini gösterir. Sperma sulu kıvamdan krem kıvamına kadar değişen ağdalı bir kıvam gösterebilir. Spermanın kıvamı, büyük bir oranda içeriğinde yer alan spermatozoa sayısı ile bağlantılıdır. Örnek olarak; boğalarda az yoğun bir sperma, açık krem rengindedir. Kıvam olarak suludur. Aynı zamanda akışkan olduğu halde, daha yoğun sperma krem renginde koyu süt kıvamındadır. Akışkanlığı ise daha azdır.
Spermanın Kokusu
Sağlıklı hayvanlardan elde edilen ejakülatların yumurta sarısına benzeyen aromatik bir kokusu vardır. Bunun dışındaki kokular irin ve kokuşma gibi patolojik olgular şeklinde incelenir.
Mikroskobik Muayene
Kitle Hareketi
x10’luk büyütmede, 2 ile 3 mikroskop sahasında değerlendirme gerçekleştirilir.
Motilite
Motilite, ileri yönde hareket eden spermatozoonların diğerlerine göre oranı olarak tanımlanabilir. x40’lık büyütmede değerlendirilir. Yoğunluğun azaltılması için sodyum sitrattan yararlanılır. Motilite saptaması ile;
- Mikroskop: Lama 1 damla sperma konmasının ardından ısıtma tablalı mikroskopta x20’lik büyütmede, minimum 3 alana göz atılır.
- Casa yöntemi: Bilgisayar kullanılarak yapılan bir yöntemdir.
Yoğunluk
Yoğunluk, 1 ml’de spermadaki spermatozoon sayısı olarak açıklanabilir. Yoğunluk düşük olduğu takdirde yetersiz seksüel stimülasyon ve çok yorucu sperma alma ile biçimlenebilir. Hastalık kaynaklı da meydana gelebilir.
Yoğunluğu tayin etme işleminde kullanılan yöntemler;
- Hemositometrik Yöntem: Bu yöntemde thoma lamında sayım gerçekleştirilir. Sulandırmada hayem solüsyonu kullanılır. Bu solüsyon ile 0,01 ml sperma alınır. 5 ml hayem solüsyonu yerleştirilir.
- Fotolemetrik Yöntem: Prensip özel sulandırıcı ile sulanması sağlanan spermanın ışığı geçirme orana denir. 0,1 ml sperma alınarak 10 ml %3’lük sodyum sitrat ile karıştırılır. Tüpe konarak alt üst edilir ve ışıkta bakılır.
- Elektronik Partikül Sayacı: Elektrolit bir sıvı içerisinde iki elektrot arasında, elektrik akımı ile ortamdaki partikül boyutu ve miktarına göre gerçekleştirilir.
Anormal Spermatozoa Oranı
- Boyama: 1/2, 1/3 oranında boya ile karıştırılır. Eozin ya da metilen blue kullanılır.
- 3 Sıvı Fikzasyon: Henkok solüsyonu ile yapılır. 0,3 ml solüsyon ile 1 damla sperma karıştırılarak lama yerleştirilir. x100 büyütmede değerlendirilir.
Fiziksel ve Kimyasal Muayeneler
pH Değeri
Taze sperma ve sulandırılmış sperma, pH ölçüm aletleri ve gösterge kağıtları ile yapılır. pH değeri farklılıklarının, dışarıdan bir madde karışması ya da ek salgı bezlerinin yangısı neticesinde meydana geldiği düşünülür. Aynı zamanda spermatozoonların metabolik aktivite sonucu mekâna saldıkları artık maddeler neticesinde de pH değişimleri biçimlenebilir. Genel olarak ruminantların hafif asidiktir. Aygırların ise alkalidir.
Metabolik Aktivite Testleri
- Metilen Mavisi Redüksiyon Testi: Spermada yer alan spermatozoonların faaliyetlerini, ortamdan kullandıkları oksijen seviyesine bağlı olarak incelemek için yapılır. Esası anaerobik bir ortamda konumlandırılan sperma numunesinde faaliyete göre ortamda meydana gelen hidrojen miktarının incelenmesine dayalıdır.
- Fruktoz Fruktolizis Testi: Sperma plazmasındaki fruktozu anaerobik ortamda spermatozoonların kullanmasının tespit edilmesi esasına dayalıdır. Bu test yapılır ve spermadaki spermatozoonların motilitesi ile ilgili bilgi sahibi olunur.
- Katalaz Testi: Bu test spermanın temizliği ile ilgili bilgi sahibi olmak amacıyla yapılır. Spermadaki katalaz miktarının artması, spermada irin, bakteri ve kan gibi maddelerin yer aldığını gösterir. Bunun yanı sıra sperma alma sırasında spermanın kirlenmiş olduğuna işarettir.
Dayanıklılık Testleri
- Spermanın Bekletilmesi: Sulandırılmış spermanın buzdolabında 5 dereceden yüksek sıcaklıkta bir hafta süreyle saklanarak spermaların günlük motilite kontrollerinin ve sağlamlıklarının ölçülmesi ile gerçekleştirilir.
- Tuzlu Su Testi: %1’lik tuzlu su ortamında tutulan spermatozoonların aktivitelerini koruma süreleri konusunda bilgi edinilmesi amacı ile yapılır.
- Termorezistans Testi: Farklı ısı ortamlarında belirli bir süre kapalı bırakılan spermalarda, spermatozoonların motilitesi, hareket biçimleri ve morfolojik yapıları incelenir.
- Soğuk Şoku Testi: Spermanın soğuk ortamdan nasıl etkilendiğine dair araştırmalar yapılır.
- Hipoosmatik Swelling Test: Spermatozoonun membran işlevlerinin bütünselliği incelenir. Spermanın osmotik basıncı normal koşullar altında izotoniktir ve 290 ile 310 miliosmol kadardır.
Fertilizasyon Testleri
- Biyokimyasal Analizler: Spermatozoonun kafa bölümündeki akrozomal yerde bulunan enzimlerin, seminal plazmadaki seviyeleri araştırılır.
- Monoklonal Antikor Testi: Bu metotta monoklonal antikorlar spermaya katılır ve bunların spermatozoon membranına bağlanma seviyesi konusunda araştırma yapılır.
- Filtrasyon Testi: Bu metotta sephadex filtresi kullanılır. Spermatozoonların geçişi incelenir.
- Cervikal Mukus Testi: İnvitro ortamda spermatozoonların cervikal mukusa girebilme kabiliyetleri test edilir. Bunun yanı sıra motilite ile ilgili bilgi sahibi olunur.
- Hamster Testi: Bu testle de spermatozoonların zonadan ayrılan oosit içine girebilme kabiliyetlerine bakılır. Fertilizasyon kabiliyetleri incelenir.
